Бала тәрбиелеу-ата-ананың басты міндеті. Барлығы балаларының ақылды, мейірімді және жақсы адамдар болғанын қалайды, бірақ бәрі бірдей өз баласына тиісті тәрбие беруге дайын емес. Ата-ана тәрбиесі өте ауыр процесс және ата-анадан көп күш пен шыдамдылықты қажет етеді. Балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың төрт негізгі түрі бар: физикалық, жыныстық, психикалық зорлық-зомбылық, баланың негізгі қажеттіліктерін елемеу.
* Физикалық зорлық-зомбылық-бұл балаға қасақана физикалық зиян келтіру.
* Жыныстық зорлық-зомбылық-бұл баланың келісімі бойынша немесе келісімсіз ересектермен жыныстық қатынасқа қанағаттану немесе пайда алу мақсатында тарту. Баланың жыныстық қатынасқа келісімі оны зорлық-зомбылықсыз деп санауға негіз бермейді, өйткені баланың ерік-жігері жоқ және өзі үшін барлық жағымсыз салдарды болжай алмайды.
* Психикалық (эмоционалды) зорлық – зомбылық-бұл жеке тұлғаның дамуына кедергі келтіретін және патологиялық белгілердің қалыптасуына әкелетін балаға мерзімді, ұзақ немесе тұрақты психикалық әсер ету.
Зорлық-зомбылықтың психикалық формасына мыналар жатады:
– ашық қабылдамау және баланы үнемі сынға алу;
– баланың атына ашық түрде төнген қауіп;
– баланың қадір-қасиетін қорлайтын түрде айтылған ескертулер;
* Баланың қажеттіліктерін елемеу-бұл балаға қарапайым қамқорлықтың болмауы, оның эмоционалды жағдайы бұзылып, денсаулығына немесе дамуына қауіп төндіреді. Қарапайым қажеттіліктерді елемеу:
– баланың жасына және қажеттіліктеріне сай келетін тамақтанудың, киімнің, тұрғын үйдің, білімнің, медициналық көмектің болмауы;
– тиісті көңіл мен қамқорлықтың болмауы, нәтижесінде бала жазатайым оқиғаның құрбаны болуы мүмкін.
Балаларға зорлық-зомбылық пен қатыгездікке ықпал ететін қауіп факторлары.
– толық емес және көп балалы отбасылар, асырап алған балалары бар, өгей әкесі немесе өгей шешесі бар отбасылар;
Ата-аналарға жаза туралы
∙ Баланы ұру, сіз оны сізден қорқуға үйретесіз.
∙ Балаларға өз мінезінің ең жаман қасиеттерін көрсете отырып, сіз оларға жаман үлгі көрсетесіз.
∙ Дене жазасы ата-аналардан басқа білім беру шараларына қарағанда ақыл-ой мен қабілеттерді аз талап етеді.
∙ Шапалақтар тек мақұлдата алады, бірақ баланың мінез-құлқын өзгерте алмайды.
∙ Жазаланған баланың ата-анасының махаббатынан айырылып қалу алаңдаушылығын жояды. Ол өзі шеттеніп, ағасына немесе әпкесіне, кейде ата-анасына қызғаныш білдіре бастайды.
∙ Жазаланған баланың ата-анасына деген дұшпандық сезімі болуы мүмкін. Кез келген шиеленісте онда екі сезім : махаббат пен жек көру сезімі пайда болады.
∙ Егер сіз баланы ашу үстінде шапалақтасаңыз, бұл сіздің балаңыздан талап еткеннен гөрі өзіңізді нашар сезінетіндігіңізді білдіреді.
∙ Жиі жазалар баланы ата-анасының назарын кез келген тәсілмен тартуға итермелейді.
Есіңізде болсын, зорлық-зорлық-зомбылықты тудырады!
Дөрекілік пен қатыгездікті көріп өскен бала, өз балаларына да соны қолданады. Егер сіздің балаңыз ерке болса немесе өзін нашар ұстаса, оны жазалауға асықпаңыз. Есіңізде болсын, жазаны ауыстыруға болады:
– Шыдамдылық. Бұл ата-ананың ең үлкен қасиеті.
– Түсіндіре отырып. Балаға оның мінез-құлқының неліктен дұрыс еместігін қысқаша түсіндіріңіз, бірақ онымен дауласпаңыз.
– Жайдарлылық. Баланы жазалауға асықпаңыз, қылықтарын қайталанғанша күтіңіз.
– Марапаттармен. Марапаттар жазадан гөрі тиімді екендігі бұрыннан белгілі.
– Мақтаумен. Балаңызды жақсы мінез-құлқы үшін мадақтаңыз. Барлығы мадақталғанына риза, және бәрі оны қайтадан мадақтағанды күтеді.
Әлеуметтік педагог Ж.Т. Үсенова